x. dr Jean Baptiste Jaugey: Rozdział Kościoła od państwa

Zdarza się nieraz spot­kać z rozpowszechnionym dziś zdaniem, że w dobrze urządzonem społeczeństwie państwo powinno być odłączone od Kościoła. Nauka zaś katolicka, przeciwnie, powiada, że podług ustanowionego przez Boga porządku, oba społeczeństwa – państwowe i kościelne – powin­ny być ściśle złączone, i że rozłączenie ich jest złem, które powin­no się tylko znosić dla uniknienia większego jeszcze nieszczęścia. Kościół zawsze wypowiadał to przekonanie, a Leon XIII przedsta­wił je w całej pełni w Encyklikach Immortale Dei oraz Libertas. Nawet bez uciekania się do argumentu powagi, którego przeciwnicy nasi nie uznają, łatwo wykazać, że sam zdrowy rozum domaga się tej jedności Kościoła i państwa, a rozdział ich stanowczo odrzuca. I w istocie, cóż bowiem ma znaczyć ten wyraz jedność? Oto pomoc wzajemną, jaką świadczyć sobie powinny społeczeństwo religijne i społeczeństwo świeckie w dążeniu do właściwych sobie celów. A czy tej spójni wymaga Pan Bóg?

I. Aby się przekonać, czy Kościół i państwo powinny się wspierać wzajemnie przy spełnianiu swego posłannictwa, trzeba na­przód poznać cel, każdemu z tych dwóch społeczeństw właściwy. Widoczna rzecz bowiem, że gdyby cele tych społeczeństw były wza­jem sobie przeciwne albo od siebie niezależne, wtedy rzeczona je­dność obu społeczeństw nie leżałaby w zamiarach Opatrzności.

Obaczmy więc naprzód, jaki jest ceł społeczeństwa świeckiego, tego, co nazywają „Państwem”. Otóż bezpośrednim i szczególnym celem państwa jest zapewnienie poszczególnym członkom społeczeństwa pomyślności doczesnej, zwłaszcza przez utrzymanie publicznego porządku i dobrych obyczajów, oraz przez udzielanie każdemu z obywateli opieki prawa (Uczony Suarez, a za nim cała szkoła teologiczna, w ten sposób wy­jaśnia w trakt. De Legibus (lib. III, c. II, p. 7) wewnętrzny czyli bezpośredni cel państwa: „Celem władzy świeckiej jest przyrodzone szczęście ludzkie społeczeństwa doskonałego (t. j. państwa), którem ona rządzi, oraz szczęście poszczególnych jednostek, jako członków tegoż społeczeństwa. Szczęście to ich polega na tem, aby wśród tego społeczeństwa żyli w spokoju i w sprawiedliwości przy dostatecznej mierze dóbr doczesnych, które im służą do zachowania i wygody życia fizycznego, oraz przy uczciwości obyczajów koniecznej do zachowania publicznego spokoju, pomyślności państwa i do słusznego podtrzymania natury ludzkiej.”)

Ponieważ ta zasada jest powszechnie przyjęta, niema wiec potrzeby jej udowadniać.

Ale czyżby prócz tego pierwszego i bezpośredniego celu nie imało państwo innego jeszcze celu ostatecznego? I owszem. Docze­sna pomyślność jednostek, nad której zapewnieniem pracuje społeczeństwo świeckie, polega na rozwoju i możliwie dokładnym wyko­nywaniu władz duszy i ciała. Ale na cóż to te władze zostały dane człowiekowi i jaki cel zakładać on sobie powinien przy ich wyko­nywaniu? Bóg mu ich udzielił, a on wykonywać je powinien dla celu ostatecznego, któryby wielbił jego Stwórcę i czynił go samego szczęśliwym. Cel ten osiągnięty być może tylko w życiu pozagro­bowem, a my, chrześcijanie, nazywamy go zbawieniem albo życiem wiecznem. Zgadza się na to zarówno wiara jak filozofia – ta przy­najmniej, która uznaje istnienie Boga. Ostatecznym przeto celem usiłowań jednostek i społeczeństwa jest życie wieczne: Celem życia ludzkiego, a tem samem i społeczeństwa, powiada św. Tomasz, jest Bóg: Finis humanae vitae et societatis est Deus. W książce zaś swej De Regimine princip. (1. I, cap. XIV) tenże święty filozof chrześcijański w ten sposób swą naukę rozwija:

„Toż samo powiedzieć trzeba o celu jednostki zbiorowej, co się mówi o celu jednostki pojedynczej. A że ostatecznym celem człowieka, żyjącego podług zasad cnoty, jest weselenie się w Bogu, przeto z tego wynika, że cel jednostki zbiorowej jest ten sam, co cel pojedynczego człowieka. A zatem ostatecznym celem wielości zjednoczonej w społeczeństwo nie tylko jest wierzyć podług zasad cnoty, ale przez życie cnotliwe dążyć do weselenia się w Bogu.”

Jakoż, właściwością celu ostatecznego jest to, że wszystko powinno mu być podporządkowane. Człowiek zatem obowiązany jest nigdy z oczu nie tracić życia wiecznego i każdą czynność swą spełniać celem osiągnięcia takowego. Obowiązki religijne i społe­czne, władze duszy i ciała, majątek, stanowisko – wszystko powinno dlań być środkiem osiągnięcia życia wiecznego. A zatem sama na­wet pomyślność doczesna, która państwo z przeznaczenia swego za­bezpiecza, i która jest tylko pomyślnością jednostek, uważanych w pe­wnej zbiorowej całości, jest podporządkowana ostatecznemu celowi tych jednostek, i powinna je doń, czy to pośrednio czy bezpośrednio, doprowadzić. Można przeto i powinno się powiedzieć, że jeśli do­czesna pomyślność obywateli państwa jest celem bezpośrednim społeczeństwa świeckiego, to wieczne zbawienie tychże obywateli jest tegoż społeczeństwa celem ostatecznym.

Zobaczmy zaś z drugiej strony, jaki jest cel społeczeństwa kościelnego? Dla jakiego celu został ustanowiony Kościół? Oczy­wiście, - sam on to mówi o sobie – celem doprowadzenia ludzi do zbawienia wiecznego. Kościół więc i społeczeństwo świeckie mają dążyć – pierwszy bezpośrednio a drugie pośrednio – do tegoż samego ostatecznego celu, którym jest uwielbienie Boga przez zbawienie wieczne Jego stworzeń. Stąd dla obu tych społeczeństw wynika obowiązek zgodnego wzajemnego porozumienia, albowiem jeśli jedno z nich przeszkadza drugiemu, sobie samemu szkodę przynosi, gdyż szkodzi zbawieniu ludzi, które jest jego własnym ostatecznym ce­lem. Przeciwnie, obu tym społecznościom zależy wiele na wza­jemnem wspomaganiu siebie, gdyż koniec końcem cel ich zabiegów i usiłowań jest identyczny.

Konieczna ta zgodność między obu społecznościami, na łonie których żyjemy, wynika nie tylko z samej tożsamości celu osta­tecznego, ale także z jedności podmiotu, na który one oddziaływają; ten sam bowiem człowiek jest zarazem chrześcijaninem i obywatelem państwa. Jeśli państwo i Kościół nie pozostaje w zgodzie, czło­wiek ten widzi się z konieczności zmuszonym do nieposłuszeń­stwa względem jednej lub względem drugiej z obu władz prawo­witych, pod któremi go Bóg postawił.

Z drugiej znów strony, jednostki wzięte zbiorowo tworzą pań­stwo, albo raczej są one państwem samem. Otóż, aczkolwiek pań­stwo jako państwo nie ma duszy, któryby mu zbawić należało, to przecież każdy, co je składa, ma obowiązek zbawić swą duszę, a wszyscy razem są obowiązani wszystkich sił używać, by zbawie­nie wieczne sobie zapewnić. Wśród wszystkich tych sił jedną z naj­znaczniejszych jest bezsprzecznie władza, jaką Bóg dał społeczeń­stwu świeckiemu, by niem rządziła. A przeto i ta władza także po­winna być spożytkowana w sprawie chwały Boga i dusz zbawienia.

Kościół znów ze swej strony prawidłowo i skutecznie może spełnić swe posłannictwo tylko w krajach, gdzie panuje porządek i pokój; skutkiem tego własne dobro Kościoła wkłada nań obowiązek wspo­magania rządów państwowych w ich pokojowej i dla ludu pożytecznej pracy.

Z drugiej znów strony, Kościół uważa sobie za obowiązek, któremu nigdy się nie sprzeniewierzył, nakłanianie swych dzieci do spełniania wszystkich obowiązków, a pomiędzy tymi obowiązka­mi jednym z pierwszych jest uległość dla władzy państwowej. I z tego więc jeszcze tytułu Kościół z konieczności daje poparcie państwu, i ze swej strony spełnia warunki swego zjednoczenia ze społecznością świecką.

Dość więc przez chwilę rzucić okiem na istotę i na cel obu społeczności, by wyraźnie się przekonać, że obowiązkiem ich jest wspomagać się wzajemnie, i że tego wymaga wola wspólnego ich twórcy. A jednak przeciw tej rzeczywistej i jasnej prawdzie wy­stępują liczne zarzuty. Podamy tu trzy z nich najgłówniejsze:

l-o. Pierwszy, przez niektórych katolików stawiany, mówi, że ponieważ religia katolicka jest religią prawdziwą przeto nie może nie tryumfować i że tem samem nie potrzebuje pomocy wła­dzy ludzkiej.

Odpowiedź na to nie trudna. Nie możemy wątpić o ostatecz­nem zwycięstwie prawdy religijnej i o nieustanności katolickiego Kościoła; poręcza nam to bowiem wyraźnie słowo Chrystusa Pana. Ale ta wiecznotrwałość i to zwycięstwo mają być właśnie skutkiem usiłowań katolików, pracujących pod przewodnictwem i ze szczegól­ną pomocą Opatrzności. A przeto obietnice nieśmiertelności, jakie Kościół posiada, bynajmniej nie zwalniają jego dzieci od dostar­czania mu swej pomocy. Wszak i cnota również ma zapewnione sobie ostateczne zwycięstwo, a jednak jakiż to rozsądny prawo­dawca uważał kiedy to zapewnienie za pobudkę do odmawiania nagrody człowiekowi cnotliwemu, albo tez kary winnemu?

Z drugiej znów strony ilość wiernych Kościołowi dzieci jest z natury swej chwiejna, przyrostowi i umniejszeniu podległa, a obo­wiązkiem katolików jest pracować nad tem, by jak największą ilość ludzi sprowadzić do owczarni Chrystusowej, Wszyscy zatem jesteś­my obowiązani, każdy w miarę sił swoich, współdziałać w dziele zbawieniu, powierzonym Kościołowi.

2-o. Powtóre, ścisłej jedności Kościoła ze społecznością świe­cką przypisują niektórzy to zepsucie, jakiemu ulegało duchowieństwo, wzbogacone hojnością możnych i panujących. Ale niesłusznie stawiają to przypuszczenie. Kościół nawet bez tej łączności obu spo­łeczeństw, lecz samą tylko naturalną siłą rzeczy byłby doszedł do tych samych bogactw; wszak skoro się zostawi społecznościom ko­ścielnym wolność nabywania i posiadania, trudno przeszkodzić, aby społeczności te z czasem nie doszły powoli do bogactwa, albo na­wet do wielkich dostatków. W takim razie same one odpowiadają za siebie, a najdroższa Kościołowi sprawa dusz ludzkich wkłada obowiązek zapobiegania nadmiarowi lub nadużyciom tych bogactw. Jeśli się Kościół zaniedbał kiedy w tym obowiązku, tak samo jak ludzie bogaci, choć może w mniejszym stopniu, niż ci ostatni, to za­wsze Opatrzność nie omieszkała go za to ukarać. Z tego też nic wnioskować nie można przeciw zasadzie jedności obu społeczeństw. Przyznajemy wszakże, iż w tej łączności jest pewne niebezpieczeń­stwo; ale cóż z tego wynika? nic więcej prócz konieczności zażegna­nia tego niebezpieczeństwa przez odpowiednie pomiędzy państwem a Kościołem zarządzenia.

Mówiono nadto o hipokryzji jakąby wytworzyć musiała jedność pomiędzy Kościołem a państwem! Otóż złe pod tym względem było daleko mniejsze, aniżeli się myśli. Przytaczane pod tym względem przykłady dowodzą przedewszystkim, że w danych społeczeństwach duch i obyczaje tłumów były dobre, że cnota jednała sobie poszanowanie, że zbrodnia w biały dzień ukazywać się nie śmiała i że zazwyczaj kto chciał pozostać cnotliwym i bogobojnym, nie tylko nie potrzebował walczyć z opinią publiczną, lecz owszem znajdował w niej nieocenioną zachętę i pomoc. A iluż-to nowożytne społeczeństwa przedstawiają tego rodzaju hipokrytów! Niestety, hipo­kryzja pozostała, a przyczyny, które ją wytwarzały, powoli tu i owdzie znikają.

Mówią jeszcze, że cnoty religijne ubiegłych wieków nie były tak czyste ani tak prawdziwe, jak cnoty czasów naszych, gdyż one, w części przynajmniej, zawdzięczały swój początek obawie kar i nadziei nagród doczesnych. Lecz czyż to nie dobrodziejstwo dla człowieka, że strach przed karami tego świata łączy się z obawą piekła, a nadzieja dóbr ziemskich — z oczekiwaniem szczęśliwości wiecznej? Czyż-to sam Bóg nawet nie uciekał się do tego środka względem swego wybranego ludu? Czyż ojciec rodziny nie stosuje codziennie tego sposobu przy wychowywaniu swych dzieci? Czyż wreszcie sam rozum nie wymaga tego, aby w dobrze urządzonym społeczeństwie cnota bywała nagradzana a występek karany?

Prawda, że uczucia strachu i nadziei nie stanowią przymiotów bohaterskiego serca, ale też nie są one grzeszne i złe, a połączone z innemi podnioślejszemi uczuciami, których bynajmniej nie wyklu­czają, są zdolne doprowadzić człowieka do jego ostatecznego celu.

Niektórzy przypominają jeszcze zgorszenia owych wieków jedności Kościoła i państwa, przez jednych zanadto chwalonych, a przez innych zanadto ganionych; co do nas, to nie przeczymy istnienia tych zgor­szeń, opłakujemy je owszem; ale czyż one wszystkie pochodziły z je­dności Kościoła i państwa? Ale czyż dziś jeszcze nie oglądamy co­dziennie gorszych i straszniejszych skandalów? Czyż nie mamy przed oczyma okropnego widoku olbrzymich tłumów ludzi żyjących bez Boga, bez troski o swój cel ostateczny, i podobniejszych pod tym względem do dzikich zwierząt, aniżeli do istot rozumnych?

Ostatni jeszcze zarzut. Jedność Kościoła i państwa wszędzie zamyka w sobie kwestyę pieniężną. Kościelna bowiem społeczność, zanadto uboga, by sobie wystarczyć, zmuszona jest uciekać się o pomoc do społeczności świeckiej; tymczasem wielka to niespra­wiedliwość zmuszać obojętnych a nawet wszelkiej religii wrogich wielu obywateli państwa do utrzymywania instytucyi, z której oni ani chcą ani mogą korzystać, i która wcale nie jest potrzebna dla państwa.

Przeciwnicy nasi uważają ten swój zarzut za niezbity; obacz­myż przeto, ile on w sobie zamyka prawdy.

Naprzód, nie jest prawdą aby jedność Kościoła i państwa za­mykała w sobie wszędzie kwestyę pieniężną W Irlandii, w Anglii, w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i w części Niemiec Kościół żyje i rozszerza się bez żadnej pomocy ze strony państwa. Powtóre, nieprawdą jest również, jakoby Kościół nie mógł sobie wystarczyć i jakoby do życia potrzebował pieniędzy państwa. Kościół potrzebuje pewnego procentu ze strony państwa, tak jak wierzyciel ze strony swego dłużnika, ale wcale nie tak, jak ubogi potrzebuje jałmużny bogacza. Nie darmo to, lecz w zamian za swą własność prawie wszędzie przyjął Kościół zabezpieczenie swych po­trzeb przez państwo.

To przypuściwszy, ponieważ wszyscy obywatele państwa – ka­tolicy czy nie katolicy – są obowiązani brać udział w spłacaniu zo­bowiązań państwowych, rzecz oczywista, że państwowy budżet wy­znań nie przynosi uszczerbku kieszeni obywateli obojętnych lub wro­gich religii. W tym przeto szczególe nie można znaleźć dostatecz­nego tytułu do potępiania jedności Kościoła i państwa.

Po trzecie, nawet i bez wszystkich tych uwag nie jest prawdą aby państwo nie było nic winne Kościołowi. W rzeczywisto­ści bowiem, któżto podtrzymuje życie moralne w massach ludo­wych? kto uczy je najelementarniejszych obowiązków człowieka? kto zakłada owe tysiące pobożnych i miłosiernych instytucji, które karmią ubogich, pocieszają strapionych, pouczają nieświadomych, słowem, które przychodzą z pomocą niezliczonym nędzom, wobec których wszystkie rządy czują się bezsilnymi? Któż to wszystko czyni, jeśli nie religia, jeśli nie Kościół? Istotnie, bez Kościoła niemasz religii, bez religii niemasz prawdziwej moralności, niemasz miłosierdzia, a bez moralności i miłosierdzia nie masz cywilizacji, niemasz postępu, więcej powiem – nie masz społeczeństwa świeckiego.

II. Przystąpmy wreszcie do osławionej owej zasady bezwzglę­dnego rozdziału Kościoła od państwa. Frazes-to napotykany dziś na każdym kroku, trzeba przeto utworzyć sobie o nim dokładne po­jęcie. Zdanie to, wzięte w naturalnem i dosłownem znaczeniu wy­razu, oznacza zupełny brak jakichkolwiek stosunków pomiędzy Ko­ściołem a państwem; wzięte zaś w znaczeniu, jakie się mu w życiu codziennem zazwyczaj nadaje, oznacza zupełną swobodę postępo­wania państwa względem Kościoła i Kościoła względem państwa, pod warunkiem jednak, że Kościół podlegać będzie wszystkim pra­wom państwowym na równi ze stowarzyszeniami czysto świeckiemi, takiemi jak np. towarzystwa ubezpieczeń albo dróg żelaznych.

Toż samo również znaczenie przypisują dziś powszechnie inne­mu jeszcze wyrażeniu: wolny Kościół w wolnym państwie.

Ostatniego tego wyrażenia używali niegdyś pewni znakomici katolicy dla wypowiedzenia tego prawdziwego pojęcia, że Kościół wymaga dziś od państwa nie tyle prawnej lub pieniężnej pomocy, ile raczej swobody i wolności, to znaczy uznania swych praw zwierz­chniczych. Ale wyrażeniu to utraciło właściwe swoje znaczenie, i dziś może tylko być brane w znaczeniu, jakie mu tu nadajemy.

Pojmowany w pierwszem znaczeniu, rozdział bezwzględny jest niedorzeczny i do urzeczywistnienia niemożliwy; gdyż wspólne w je­dnym kraju istnienie dwóch społeczności, utworzonych z jednych i tych samych członków, wymaga z konieczności pewnych między niemi stosunków. I w istocie, obie społeczności: religijna i świecka, posiadają pewne prawa, których się pozbyć nie mogą, względem jednych i tych samych osób, jak również wzglądem jednych i tych samych przedmiotów, a mianowicie względem małżeństw, względem pewnych dóbr doczesnych, względem ministrów czci bożej i wychowania młodzieży. A jakże tu zachować właściwą każdej z tych społeczności miarę? Ponieważ są one obie zwierzchniczymi w odnośnym zakresie, trzeba przeto koniecznie, aby między nimi zachodziła przyjacielska zgodność a wtedy, albo wszystkim rządzić będzie zasada jedności, albo też prawo pięści czyli zasada prze­śladowania. Wszelako w obu tych wypadkach bywają stosunki albo przyjaźni albo nienawiści pomiędzy Kościołem i państwem, a umysł ludzki nie jest w stanie wymyślić takiego wypadku, gdzie­by żadnej relacyi między obu społecznościami nie było. W przeci­wnym razie znaczyłoby to, że w człowieku ciało i dusza mogę ist­nieć bez żadnych między sobą relacji. A zatem, frazes o bezwzględnym rozdziale Kościoła od państwa, w znaczeniu, w jakiem go pojmuję pewni pisarze, jest oczywistą niedorzecznością.

Wyrażenie powyższe, rozumiane w drugiem znaczeniu, z ko­nieczności przypuszcza pewną przewagę państwa nad Kościołem, pierwiastku doczesnego nad pierwiastkiem duchowym, a tem samem walkę i prześladowanie. Wystarczy tu chwilka zastanowienia, by czytelnik należycie ocenił tę prawdę.

Boć rzeczywiście, jakiekolwiekby zasady wyznawał rząd jakiś, nie może on być zupełnie obojętny dla zagadnień, dotyczących ro­dziny, a tem samem i małżeństwa, rodziny tej będącego podstawą. Kościół znów ze swej strony wyraźnym przykazaniem bożem jest obowiązany czuwać nad świętością związku małżeńskiego, ustana­wiać istotowe jego warunki i sądzić o sprawach, które się doń od­noszą. Widoczna przeto, że na tym punkcie prawa obie społeczno­ści wzajemnie się schodzą. Gdyby państwo chciało samo urządzić sprawę małżeństw chrześcijańskich, pozwalać, zabraniać, unieważ­niać lub rewalidować małżeństwa, nie troszcząc się bynajmniej o Kościół, stawiałoby w takim razie przeszkody wykonywaniu praw, jakie Kościół z ustanowienia bożego posiada. Chrześcijanin zaś, po­dległy dwom prawom wręcz sobie przeciwnym, ujrzałby się zmu­szonym do gwałcenia jednego albo drugiego z tych praw i do na­rażania tem samem albo swych spraw doczesnych, albo swego wie­cznego zbawienia.

Powtóre, Kościół posiada swych ministrów, czynności których bywają nieraz niezgodne z pewnymi obowiązkami obywatelskimi. Nie może, naprzykład, szeregować i odpowiednio wychowywać swe­go duchowieństwa, zakładać i rozszerzać zakonów religijnych, jeśli jego księża nie są wyjęci z pod obowiązku służby wojskowej. Jest to jego przywilej, jaki posiada z prawa bożego i z prawa przyrodzonego. Skoro państwo nie szanuje tego przywileju, - a przy sy­stemie rozdziału Kościoła od państwa nic je do tego poszanowania nie skłania, - wtedy dopuszcza się prawdziwej niesprawiedliwości.

Toż samo powiedzieć trzeba o stosunku obu tych społeczności w przedmiocie chrześcijańskiego wychowania i nauczania dzieci, w przedmiocie kaznodziejskiego apostołowania, listów pasterskich zakonów, synodów, szkół i t. d.

Społeczność religijna jest tem w ludzkości, czem jest dusza w człowieku; społeczność świecka równa się tu ciału. Bezwzględny zaś rozdział tych pierwiastków jest śmiercią ciała; bezwględna zaś swoboda jednego z tych pierwiastków względem drugiego równałaby się najpotworniejszemu panowaniu ciała i przytępieniu duchowej strony człowieka.

Przeciw tym wywodom stawiają bezustannie przykład Stanów Zjednoczonych Ameryki północnej, ale przykład ten niczego nie do­wodzi. W kraju tym bowiem katolicy stanowią jeszcze znaczną mniejszość w porównaniu do całej ludności państwa, a tem samem mogą się zadowolnić położeniem, które byłoby nieznośnem dla Ko­ścioła, obejmującego większość mieszkańców kraju. Następnie, jest to próba, trwająca zaledwie pół wieku, gdyż pięćdziesiąt lat temu katolicy nie byli zbyt liczni w Stanach Zjednoczonych, a zatem, ściśle biorąc, czekać trzeba dłuższego doświadczenia. Prócz tego zauważyć trzeba, że Kościół ten, pomimo swego pomyślnego rozwoju, nie znajduje się jeszcze w położeniu normalnem; większa część kapłanów, zakonników i zakonnic dostarcza mu jeszcze Europa. Zre­sztą system polityczny Stanów Zjednoczonych może się zmienić; pra­wa o małżeństwie, o wojskowości, o szkołach, o stowarzyszeniach mogą ulec pewnym ograniczeniom; tym więc sposobem wolność Ko­ścioła zależy tam od widzimisię kongresu, zmiennego jak w ogóle upodobania tłumów.

Powiadają że biskupi amerykańscy zdają się być z tego stanu rzeczy zadowolnieni. Prawda, na razie - tak; wszak i missyonarze bywają często zadowolnieni z niniejszej swobody, a Kościół prze­cież w początkach swoich niczego więcej nie żądał. Sam nawet system stawiania Kościoła pod prawa ogólne jest już postępem względnie do stanu prześladowania, tego zaprzeczyć trudno, ale też nic więcej nad to.

_______________________________________

Tłum. i opr. x. Władysław Szcześniak

J. B. Jaugey, hasło: KOŚCIÓŁ ("Rozdział Kościoła od państwa"), w: Słownik Apologetyczny Wiary Katolickiej podług D-ra Jana Jaugey'a, opracowany i wydany staraniem x. Wł. Szcześniaka, Mag. Teol. i grona współpracowników, T. II. Warszawa 1895, s. 398-405.